TV: Inleiding

De val van de Berlijnse muur is door velen destijds op de voet gevolgd via de televisie. Het was een politiek spektakel (Kellner, 2005) dat dankzij het medium televisie kon bestaan. Als er geen, of veel minder bewegende beelden beschikbaar zouden zijn van de dagen rondom de val van de muur, zou het dan nog door zovelen als een memorabel historisch moment herinnerd worden? De televisiejournaals in die dagen versloegen de gebeurtenis met behulp van verslaggevers ter plaatse, die vaak live in de uitzending kwamen. Op deze manier kon informatie de kijker zichtbaar snel bereiken.

Ik bespreek fragmenten van televisiejournaals die in november 1989 zijn uitgezonden op de Duitse en Nederlandse televisie. Ook besteed ik aandacht aan een nieuwsreportage van de Amerikaanse omroep ABC die jaren na de val van de muur is gemaakt.
Hierbij kijk ik naar de mediëring van herinnering, het medium televisie als uitbreiding van de zintuigen, de concepten immediacy en hypermediacy en de creatie van 'imagined communities'. Maar allereerst beschrijf ik hieronder de fragmenten van de Duitse televisiejournaals. Hierbij wil ik aanmerken dat de teksten uit de journaals door mijzelf op het gehoor zijn overgenomen of vrij vertaald.


ZDF Heute Journal

Anno 1989 was het gebruik van live-beelden op televisie nog een relatief recent fenomeen. De conventionele volgorde van berichtgeving was vaak nog aan de orde: eerst vond de gebeurtenis plaats, waarna de mediëring pas op gang kwam. Journalisten arriveerden pas op locatie wanneer een gebeurtenis al had plaatsgevonden. Vandaag de dag vinden gebeurtenis en mediëring steeds vaker tegelijkertijd plaats. Met behulp van nieuwe technologiën zoals webcams, mobiele telefoons en digitale camera’s kunnen gebeurtenissen makkelijk worden vastgelegd en vervolgens verspreid via bijvoorbeeld het internet. De mediëring van de val van de Berlijnse muur zit tussen deze twee uitersten in. Bij de eerste berichtgevingen over protesten van burgers konden er al (het zij beperkt) beelden worden getoond. Een speciale nieuwsuitzending van het ZDF Heute Journal opent met een lopende tekstband onderaan beeld waarin in kernwoorden het laatste nieuws wordt vermeld: “Deutschland am Tag der offenen Tür: Menschenmassen an der Mauer”, waarna de nieuwslezer het item aankondigt. De berichtgeving houdt echter al op bij een kort mondeling commentaar bij live-beelden; “Das Brandenburger Tor in diesen augenblick heute Abend. Fakkeln, Sprechechöre, Rufen. Mannschaftswagen der West-berliner Polizei sind direct an die Mauer herangefahren.” Ondertussen is te horen hoe de gefilmde menigte “Die Mauer muss Weg!” scandeert.

Bij de eerste aankondiging van het openen van de grensovergangen in het Tagesschau vom 9. November 1989 waren er nog geen beelden beschikbaar. De nieuwslezer meldt:

Gutenabend Damen und Herren. Im Umgang mit Superlatieven ist Vorsicht geboten, sie nutsen sie leicht ab. Aber heute abend darf man einen riskieren, diesen 9 November ist einen historischen Tag. Die DDR hat mitgeteild das ihren Grenzen ab sofort für jeden man geöffnet sind. Die Tor in die Mauer stehe weit offnen. Nirgens wohnen Ost und West Deutschen dichter bei als in Berlin. (vrij vertaald uit Tagesschau vom 9. November 1989 op YouTube).


Tagesschau van 9 november 1989

In een latere uitzending van ARD Tagesthemen zijn er wel beelden, waaronder een live overschakeling naar een verslaggever ter plaatse. Nog vóór het gebruikelijke “Gutenabend” begint de nieuwslezer met de aankondiging dat de muur, die Oost en West 28 jaar lang verdeeld heeft, is geopend en vrij is voor verkeer vanuit de DDR richting West-Berlijn. Vrij vertaald uit het Duits: ‘Een symbool voor de scheiding van Berlijn is uitgediend.’ Beelden van de Brandenburger Tor en mensen die op de muur lopen worden hierbij getoond. De nieuwslezer komt weer in beeld en spreekt dezelfde tekst die hij in de eerder uitzending die dag sprak. Vervolgens schakelt de studio over naar een verslaggever ter plaatse. Hij is eerst niet in beeld, de camera toont een filmende cameraman en grensbewakers vlak bij de nachtelijke grensovergang. In voice-over meldt de verslaggever dat journalisten en een groepje nieuwsgierigen gespannen wachten op de eerste mensen uit de DDR die West-Berlijn in mogen. Ze willen ze meenemen naar de Kurfürstendamm om een biertje me ze te drinken. Maar daarvoor moeten ze nog lang wachten, want de berichten zijn dat de volgende ochtend om acht uur ’s ochtends pas een stempel kan worden gehaald waarmee men de grens naar West-Berlijn mag oversteken. De verslaggever komt nu in beeld, met een microfoon in de hand, voor de muur met pal daarachter de Brandenburger Tor. Hij zegt dat de muur voor 28 jaar en 3 maanden is gebouwd. Het bouwwerk was/is een symbool voor de deling van Berlijn en van oost- en west-Duitsland, maar ook voor de Koude Oorlog. Nu is de muur slechts nog een gedenkteken/monument. Nog vijf dagen is het gebied tussen de Brandenburger Tor en de Friedrich Strasse hermetisch gesloten om te voorkomen dat mensen massaal vanuit Alexanderplatz over de muur klimmen. Maar volgens de verslaggever wijst de huidige mogelijkheid om vanuit de DDR met een persoonsbewijs naar het Westen te reizen erop dat het bouwwerk geen stand meer kan houden. Hierna worden beelden van een andere grensovergang getoond. Een vrouwelijke voice-over vertelt over voorbeelden van het voorafgaande. Daarna wordt er een beeldfragment getoond van de Berlijnse burgemeester die de situatie toelicht. Na kort terug te zijn gegaan naar de nieuwslezer in de studio, schakelt men live over naar een verslaggever die met omstanders bij een grensovergang staat. Hij vraagt de West-Berlijnse mannen wat ze eerder, bij een andere grensovergang, hebben meegemaakt en vooral, wat ze persoonlijk hiervan het meest heeft aangegrepen.



ARD Tagesthemen van 9 november 1989 - Maueröffnung

lees verder...

Mediëring in relatie tot herinneren
Een uitbreiding van de zintuigen: 'Extension of Man'
Immediacy & Hypermediacy
De creatie van 'Imagined communities'
Bibliografie